Տարբեր կոշիկներով աղջիկը

Ասուզայի ծնունդին հրավիրված էին  մարդիկ, որոնք Գրացում էին այս կամ այն արտիստական ծրագրով։ Նրանք բոլորն ինչ-որ բանով իրար նման էին, ինչպես իրար նման են բոլոր գրանտակերներն ու միջազգային ծրագրերից օգտվողները։ Նրանցից մի քանիսին Լուիսն արդեն հասցրել էր ծանոթացնել մեզ, իսկ մյուսներին ծանոթանում էինք տեղում։ Բոլորն ակտիվորեն շփվում էին, իրենց շատ ազատ ու անկաշկանդ էին զգում, բացի Կոնգոյից եկած սևամորթ գրողից։ Նա մեզնից խեղճ էր, կանգնած էր մեկուսի, ամաչկոտ էր ու երկչոտ, ոչ մեկի հետ չէր շփվում։  Ես ու Համբոն հետը շփվելու փորձ արեցինք։ Համբոն հարցրեց՝ հնարավո՞ր է արդյոք, որ հեղափոխությունների ալիքը Կոնգո էլ հասնի։ Գրողն անգլերեն դժվարանում էր խոսել, նրա լեզուն ֆրանսերենն էր, հիմա էլ գերմաներեն էր սովորում։ Մենք մեզնից խեղճացած մարդ էինք գտել, մեզնից ավելի բռնատիրական երկրում ապրող, մեզնից ավելի վատ անգլերեն իմացող, ու հարցակոխ էինք անում։ Անգլերենի չիմացությունից չէր կարող լինել նրա խեղճությունը, քանի որ միայն մեզ հետ չէր այդպես ծուռվիզ։ Ուրեմն ինչի՞ց էր՝ հայրենքի «կլաս»-ի՞ց, թե՞ տաղանդի հզորությունից։ Դե, մենք սովոր ենք, որ տաղանդավոր մարդու մեջ պիտի խեղճություն լինի, և ինչքան տաղանդը շատ, այդքան խեղճությունը՝ մեծ։ Բայց հնարավոր է՝ շփոթում ենք համեստությունը խեղճության հետ։ Հայ ենք, չէ՞։ Մեր խեղճությունը ոչ հայրենիքի «կլասի» հետ կապ ուներ, ոչ տաղանդի։ Մեր խեղճության պատճառը դիցուք լվերն էին։

Մինչ Ասուզան ճապոնական իր ուտեստների պատրաստումն էր հասցնում ավարտին, Լուիսը մեզ ծանոթացնում էր նրա աշխատանքներին։ Ես էլ եմ ուզում մի երկու բառ ասել նրա աշխատանքների մասին, քանի որ հետո ամիսներ շարունակ հիշում ու զարմանում էինք Ասուզայի մտքի անսպասելիությամբ։ Նրա աշխատանքները եվրոպական հայացք էին արտահայտում, ծնված էին եվրոպացուն հատուկ ձանձրույթի, մենակության ու տխրության զգացողությունից, բայց դրանց մեջ կար հեռավոր, ինքնատիպ, չծերացող ու չհանձնվող ճապոնական մշակույթից ինչ-որ դաժանություն ու ագրեսիա, որ ստիպում էր տիպիկ եվրոպական ձանձրույթին վերակերպավորվել։ Ասուզայի բնակարանում կար թել մանելու մեքենա, որ կամ հին ճապոնական, կամ հին գերմանական նախատիպի օրինակով էր պատրաստված։ Այդ սարքը մեխանիկական էր և աշխատում էր ոտքով։ Ասուզան դրանով թել էր մանում, բայց թելի համար հումք էին հանդիսանում մարդկային մազերը։ Պատերի տակ բազմաթիվ ցելոֆանե պարկեր էին շարված, որ նա գնել էր Բեռլինի վարսավիրանոցներում, իսկ հիմա էլ գնում էր Գրացի վարսավիրանոցներից։ Մանված թելով նա գործում է զգեստներ կամ, ինչպես ինքն է անվանում, «քանդակներ, որոնք կարող են հագնել այցելուները»։ Նաև ունի տարաբնույթ օբյեկտներ, ինչպես օրինակ արկղերը և զարդատուփերը։ Ասուզան կարող է մի գործվածքի մեջ համակցել Բեռլինի և Գրացի վարսավիրանոցներից գնված մազերը՝ այդպիսով ասես միավորելով նույն լեզուն կրող, բայց մշակույթով և մենթալիտետով որոշակիորեն տարբերվող ժողովուրդներին մի գործվածքի մեջ։ Որքան ավելի հետաքրքիր կլիներ Ասուզայի գաղափարը հայ-ադրբեջանական կամ հայ-թուրքական կոնտեքստում և ինչպիսի հաջողություն կունենար գաղափարները սպառած հայ գրանտակերների շրջանում՝ աներևակայելի է պատկերացնել։ Եվրոպական ազգամիջյան տարաձայնությունները որքան նրբիկ ու խաղալիքային են երրորդ աշխարհի երկրներում առկա տարաձայնությունների ու բախումների համեմատությամբ։ Ասուզան ասում է. «Մարդու մազն ունի բազմաթիվ հատկություններ։ Այն արտահայտում է մեր հասարակության ընդհանուր պատկերացումները,  ինչպես սեքսուալության, անձնական կամ էթնիկական ինքնատիպության, գեղեցկության և այլն։ Բայց մյուս կողմից, յուրաքանչյուր առանձին մազ ափոփում է անձնական այնպիսի տվյալներ, ինչպիսիք են  ԴՆԹ-ն, տեղեկություններ մարդու առողջության, սննդակարգի եւ այլնի մասին՝ ասես յուրատեսակ անձնական օրագիր։ Բացի այդ, շատ մարդիկ իրենց կտրված մազերն ընկալում են որպես օտար մարմին՝ նողկալի ու սահմռկեցուցիչ։ Ես օգտագործում եմ մարդկային մազերը որպես նյութ, որ մարդկանց ստիպեմ փոխել իրենց վերաբերմունքը (օտար) մարմնի հանդեպ մեր հասարակության մեջ։
Տարբեր մարդկային խմբերի պատկերը ստանալու համար փորձում եմ ձեռք բերել մազեր տարբեր քաղաքների վարսավիրանոցներից։  Ես փնտրում եմ ավելի շատ հնարավորություններ՝ այլ քաղաքներից մազեր ձեռք բերելու համար»։

- Ասուզա, Ասուզա, էս կողմ նայիր,- մազերս քաշքշելով՝ գոռում էր Լուիսը, ում քեֆն արդեն լավ էր, չնայած առանց խմելու էլ վատ չէր լինում։

- Սա ի՞նչ է, որ, բա որ երկու տարի առաջ տեսնեիք՝ ծնկներիս էին հասնում,- ասացի ես ու պատմեցի, թե ինչպես հոկտեմբերյան մի օր, երբ հացի փող չկար և հույս չկար, որ կլինի, որովհետև գործազուրկ էի ու նաև հուսահատ, վճռեցի ու ծախեցի տասնհինգ տարի չկտրած մազերս։ Պատմում էի, թե որքան ծանր էր իձ համար մազերս կտրելը։ Հիշեցի նաև «մազեր-երակներ» բանաստեղծությունս, որում երկմտում էի՝ մազերս կտրեմ, թե երակներս… Երևի այդ պատմությունն իսկապես ուշագրավ էր հավաքվածների համար, որ նույնիսկ իմ անգլերենով շարադրվելով, այն կարողացավ գրավել ունկնդրների ուշադրությունը։

- Հաջորդ անգամ ինձ կծախես մազերդ,-ասաց Ասուզան,- ես սիրով կառնեմ։

Կարծեմ ես էլ խոստացա, որ սիրով կնվիրեմ։

Ասուզան էլ էր երկար մազեր ունեցել։ Վեց տարի չէր կտրել, իսկ հետո կտրել ու սեփական մազից ձեռնոց էր գործել։Նրա մերկ մեջքի լուսանկարում, որ ծածկված չէր մազերով, այլ ձեռքով, որի հագին այդ մազերից գործած ձեռնոցն էր, տխրություն կար։ Տխրություն կար նաև նրա արած «Աչքերի նկարներում»,  որոնց մեջ արտացոլվում են Բեռլինի փողոցները, կիսապառկած Քրիստոֆը կամ սեփական նկարը երկար մազերով։ 

 Որոշ հարբածությունից էր գուցե, բայց զգում էի, որ մազերը երակների պես միավորում են ինձ՝ տնտեսությամբ աշխարհում նախավերջին տեղը զբաղեցրած երկրի ընդդիմադիր բնակչիս, որ սովամահությունից փրկվելու համար վաճառում է մազերը, և մի զարգացած պետությունից մեկ այլ զարգացած պետություն տեղափոխված,  քաղաքականությամբ չհետաքրքրվող Ասուզային, ով վարսավիրանոցներից գնում է վաճառքի համար անպիտան մազեր։

Ուրիշ գործեր էլ ուներ Ասուզան՝ մի ամբողջ կատալոգ Բեռլինում նկարած մանեքենների շարքով, որ կոչվում էր «Միմեսիս» և որի հիմնական գաղափարը, որքան հասկացա, տարակուսելն էր, թե ով է ում նմանակում։ Բայց նրա գլխավոր աշխատանքը «Բեյբին» է՝ չոչ անող, միաչքանի տիկնիկ, որի աչքի խոռոչում տեսախցիկ է տեղադրված։ Ասուզան Բեյբիին տանում է զբոսանքի, ցուցահանդեսների, հետը մետրո ու ավտոբուս է նստում և ճանապարհին  լուսանկարներ անում՝ պարանի ծայրին ամրացրած հեռակառավարման վահանակին սեղմելով։  Այդ լուսանկարները ցուցադրում են, թե ինչպես է տեսնում աշխարհը չոչ անող երեխան։  «Պատկերացնո՞ւմ եք՝  խոհարարը աշխատանքից հետո երեկոյան նստի ու իր դանակին պատմի օրվա անցուդարձից ու աշխատանքից։ Կամ կիթառահարն ամեն տարի նշի իր կիթառի ծնունդը՝ տորթով և մոմերով… Տարօրինա՞կ կլինի։ Ես երբեք նախկինում չեմ ունեցել նման մտերմություն առարկայի հետ, ասենք՝ իմ ֆոտոխցիկի։ Եթե ես վերաբերվեմ այլ կերպ իմ ֆոտոխցիկին, արդյո՞ք դրանով չեմ ստանա այլ, նախկինից տարբեր պատկերներ։ Եթե ես ստեղծեմ երեխայի, որի աջ աչքի փոխարեն թվային ֆոտոխցիկ է, ինչպե՞ս կվերաբերվեմ նրան։ Ինչպե՞ս կփոխազդեն օբյեկտն ու պատկերը՝ սա էր իմ մեկնակետը։ Հետո երեխան ստեղծվեց։ Նա կարողանում էր բավականին հաջող չոչ անել և ուներ տեսախցիկ աջ աչքի փոխարեն։ Ինձնից պահանջվում էր միայն սեղմել հեռակառավարման կոճակը լուսանկարներ անելու համար։ Երբ ես ավարտեցի այդ աշխատանքը՝ հայտնաբերեցի, որ խելքս թռցրել եմ այդ ֆոտոխցիկ-մանուկ սարքի ձեռքին։ Ես նույնիսկ սովորեցի գործել, որ կարողանամ նրա համար մի երկու զույգ գուլպա գործել։  Չէի պատկերացնի, որ կարող եմ խորանալ այդքան և ընկնել իմ սարքած ծուղակը»,- ասում է Ասուզան։

Հիմա, երբ հղի եմ ու սպասում եմ իմ Բեյբիին, շատ լավ եմ հասկանում նրան։ Կարող եմ ասել, որ գործելը համարյա բնազդային մի բան է, եթե չասեմ՝ մայրական բնազդի բաղկացուցիչներց մեկը։ Ես էլ եմ սկսել մանկական հագուստի պարագաներ գործել և մարդ եմ փնտրում, որ իմ չիմացածն ինձ սովորեցնի։ Մայրական բնազդների արթնացումը Ասուզային հեռու տարավ, կարելի է ասել՝ Բեյբին ճակատագրական եղավ նրա ստեղծագործական կյանքում. եթե չլիներ Բեյբին, նա գործել չէր սովորի, իսկ եթե գործել չսովորեր, հազիվ թե նրա գլխում միտք ծագեր, որ կարելի է մարդու մազից «քանդակներ» գործել։ Այնպես որ, երեխան ղսմաթ է բերում ոչ միայն սովորական մահկանացուներին՝ փողի ու աշխատանքի տեսքով, այլև արվեստագետներին՝ նոր գաղափարների տեսքով։  Ինչ մեղքս թաքցնեմ, իմ հույսն էլ դա է։ 

 

Չեմ կարծում, թե Բեյբիի մասին բավական է ասել այնքանը, որքան ասում է Ասուզան։ Նա ճապոնուհի է, իսկ ավանդական, հայրիշխանական հասարակություններում  կնոջ հիմնական նշանակությունն ու առաքելությունը երեխածնությունն է։ Կինը կարող է լինել խոշոր գիտնական, մեծ արվեստագետ, բայց այդպիսի հասարակություններում, ինչպիսին, ի դեպ, նաև մերն է, նա չի ընկալվում որպես ամբողջական անհատ առանց երեխայի, որ բոլոր դեպքերում համարվում է նրա գլխավոր բացահայտումն ու ստեղծագործությունը, մինչդեռ երեխա կարող է ծնել ցանկացած՝ առանձնահատուկ մտավոր կարողություններ, տաղանդ ու գիտելիք չունեցող կինը, ավելին՝ ինչպես ցույց է տալիս փորձը, հենց այդպիսիք են հակված արագընթաց ու կատաղի բազմացման։  Բնականաբար դա բողոք ու դիմադրելու ցանկություն է առաջացնում մտածող կանանց մեջ։ Բայց Ասուզան հասկացել է, որ սա այն «ճշմարտություններից» չէ, որոնք մերժելով կարող ես չեղարկել, հակառակը՝ մերժումն ուժեղացնում է դրանց ազդեցությունն ու իշխանությունը քեզ վրա։ Ասուզան գտել է դա հիմնավոր ժխտելու տարբերակը. նա ունեցել է երեխա, բայց նրա երեխան արվեստի գործ է։ Այդպիսով նա խաղարկել է նաև ծեծված փոխաբերությունը, որ արվեստի գործը երեխա է՝ առարկայականացնելով այն և ի կատար ածելով բառացիորեն։ Նա ստեղծել է երեխա, որ արվեստի գործ է և արվեստի գործ, որը երեխա է, որն էլ իր հերթին արտադրում է նորանոր արվեստի գործեր։ Ճակատագրի հեգնանքով սակայն՝ Բեյբին նրա գլուխգործոցն է և այցեքարտը։

- Ասուզա, ի՞նչ է նշանակում քո անունը ճապոներեն,- հարցրեց Լուիսը։

- Նշանակում է ալպինիստների դուստր։

- Ոչ, նշանակում է աղջիկ, որ տարբեր կոշիկներ է հագնում։

Մենք ուշադրություն դարձրինք Ասուզայի կոշիկներին և տեսանք, որ ռուսական ասացվածքը Ասուզայի դեպքում չէր գործի, հարկ կլիներ ասել՝ տարբեր, ինչպես կոշիկների զույգը։ Եթե Լուիսը մեր ուշադրությունը չհրավիրեր Ասուզայի կոշիկների վրա, մենք դրանց տարբերությունը չէինք էլ նկատի՝ այնքան ներդաշնակ ու ասկետական էր Ասուզայի հագուկապը, այնքան աննկատ այդ «ճչացող» փաստը, որ հասկանում ես՝ էպատաժի համար չէր տարբեր կոշիկներ հագնում, այլ պազապես մի օր արթնացել էր ու մտածել՝ իսկ ո՞վ է ասել, որ կոշիկները պիտի նույնը լինեն։   

Դա Ասուզան է՝ աշխարհին և իրերին այլ՝ չոչ անող երեխայի տեսանկյունց նայող աղջիկը։