ՉԴԱՐՁՆԵԼ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՆՐԱԴՐԱՄ

 Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Հայաստանում գրական վերածնունդ է սկսել։ Մի շաբաթում երկու գրական միջոցառում, որոնց գլխավոր հերոսը․․․ ինքն է։ Նախ՝ նրա «Երկրի հակառակ կողմը» գրքի քննարկումը «Լոֆթ»-ում։ Միջոցառումը հեռարձակում է «Ազատություն» ռադիոկայանը, դիտում են հազարավոր մարդիկ։ Վարչապետի թիկնապահները պիտի պաշտպանեն նրան քաջ գրականագետներից, որոնք փորձելու են պարզել՝ գրականությո՞ւն է արդյոք վարչապետի վեպը, թե՞ ոչ։ Չնայած հանդուգն հարցադրմանը, արյունահեղություն տեղի չի ունենում։ Ֆեյսբուքը ցնծության մեջ է՝ մենք ունենք աննախադեպ իրավիճակ՝ վարչապետ, որ ոչ միայն հաջողել է հեղափոխություն անել, այլեւ գրող է, նույնիսկ՝ գրականագետ եւ ոչ միայն խոնարհաբար լսում է իր տեքստի մասին քննադատական ելույթներ ունեցողներին ու տեղում չի գնդակահարում նրանց, այլեւ ինքն է իր տեքստի մասին վերլուծություն անում՝ դույզն-ինչ չզիջելով, տեղ-տեղ էլ գերազանցելով իր կողքին նստած գրականագետներին։

Գիրքը հրատարակած «Անտարես»-ի տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանը դեմ է, որ պետությունը հովանավորի կամ փող տա գրողին, անգամ՝ մրցանակի տեսքով։ Նա կարծում է՝ այդպիսով գրողը կաշառվում է ու կորցնում իշխանությանը քննադատելու իր ազատությունը։ Սակայն նա դեմ չէ կազմակերպել այսպիսի միջոցառում։ Հո փող չի՞ ուզում վարչապետից, հակառակը՝ ցույց է տալիս, որ երկրում կան մարդիկ, որոնք կարող են դատել վարչապետին, եւ կարելի է ասել՝ մի բան էլ ինքն է օգտագործում նրան՝ գովազդելու համար նրա գիրքը, որ համատեղության կարգով նաեւ իր ապրանքն է։ Վարչապետն էլ դեմ չէ օգտագործվելուն, ինքն էլ փոխադարձաբար օգտագործում է հրատարակչի ռեսուրսը՝ գրողներին ու գրականագետներին՝ իր քաղաքական վարկանիշը բարձր պահելու համար։ Դեմ չեն նաեւ գրողներն ու գրականագետները․ միջոցառումը դիտելու է վարչապետի երկրպագուների բազմահազարանոց բանակը, եւ բացառիկ հնարավորություն է՝ հայտնի դառնալու չընթերցողների լայն շրջանակին։ Փոխշահավետ համագործակցություն է, որից բոլոր կողմերը դուրս են գալիս շահած։ Սակայն այս պատմությունն ունի մի տուժող՝ գրականությունը, որ դառնում է միջոց այլ նպատակների հասնելու ճանապարհին, ընդամենը մանրադրամ։ Այս մասին չի խոսվում, բայց այս բանը զգում են բոլոր հավաքվածները՝ թե՛ բանախոսները, թե՛ վարչապետը։ Նրանց մարմնի լեզուն է մատնում դա։

Գրական ստեղծագործության քննարկումը՝ լինի դատափետում, գովաբանում, թե պարզապես խոսելու առիթ, այդ ստեղծագործության կարեւորում է նշանակում։ «Ազատության» ուղիղ եթերով մենք տեսնում ենք մի խումբ գրողների ու գրականագետների, որոնք զբաղված են վարչապետի վեպը կարեւորելով։ «Երկրի հակառակ կողմը» տպվել է «Հայկական ժամանակ»-ում, 10 տարի առաջ, եւ գրական շրջանակներում ուշադրության չի արժանացել (չհաշված քաղաքական գրականության «Գրողուցավ» կայքը, որ վեպի մի քանի հատված արտատպել էր Փաշինյանի կայքից)։ Այսինքն, եթե Փաշինյանը չհաղթեր քաղաքականության մեջ, այս քննարկումը չէր կայանա, նա չէր լսի գրականագետների ու գրողների փայլուն վերլուծություններն իր գրածի վերաբերյալ, ինչպես չեն լսում այն գրողները, որոնց չի հաջողվել հեղափոխություն առաջնորդել՝ հաղթական ավարտով։ Գրականությունը ընդամենը ավարն է, որ տաղավարում հավաքված գրողներն ու գրականագետները մատուցում են հաղթողին՝ տալով նրան մուտքի արտոնությունդեպի «բարձրգրականություն» ու կացության իրավունք՝ քաղաքացիության խոստումով։

Սա ամենեւին չի նշանակում, թե քննարկվող ստեղծագործությունը չունի արժանիքներ, միգուցե նույնիսկ շատ հայտնի գրողների շատ ստեղծագործություններից լավն է։ Խնդիրն այն է, որ գրականությունը սիմվոլիկ իշխանության ձեւ է, եւ հնարավոր չէ իշխանության այս ձեւը զուգակցել իրական քաղաքական իշխանության հետ։ Գրականակենտրոն մշակույթներում, ինչպիսին հայկականն է, գրականությունը գերակա է իշխանության այլ ձեւերի նկատմամբ, եւ գրողը, այդպիսով, բարձրագույն ատյանն է։ Երբ Նիկոլ Փաշինյանը հանդես է գալիս որպես գրող, կամ երբ նրան փորձում են ներկայացնել որպես գրող (միգուցե իր կամքին հակառակ), տպավորություն է ստեղծվում, թե նա փորձում է գրավել իշխանության բոլոր հնարավոր ձեւերը։

«Լոֆթ»-ում գրական մկրտությունը ստանալուց երկու օր հետո՝ Հովհաննես Թումանյանի 150-ամյակին, Նիկոլ Փաշինյանն ազդեցիկ ելույթ է ունենում՝ ձեռքի հետ խեղաթյուրելով Թումանյանի կենսագրությունը եւ դարձնելով նրան «success story»-ի՝ հաջողության պատմության հերոս։ Նա դա անում է քաջալերելու համար մարդկանց, որ աշխատեն ու հաղթահարեն աղքատությունը։ Ելույթը հիշեցնում է Փարիզում Շառլ Ազնավուրի թաղմանը ունեցած ելույթը, եւ ինչպես այն, այդպես էլ այս դեպքում խոսքն ավելի շատ իր, քան Ազնավուրի կամ Թումանյանի մասին է։ Զարմանալի է, որ շատերին եւ նույնիսկ որոշ գրողների անընդունելի չի թվում գրողի հիշատակի հետ այդպես վարվելը, նրան ընթացիկ գաղափարախոսության համար ծառայեցնելն ու մանրադրամ դարձնելը՝ անգամ կյանքի փաստերն աղավաղելով, թեպետ բոլորն էլ գիտեն ու համաձայնում են, որ Թումանյանն աղքատ չի եղել եւ չի հաղթահարել աղքատությունը, ավելին՝ դա չէր կարող անել գրողի աշխատանքով։

Սակայն ամենագլխավոր խեղաթյուրումը նույնիսկ դա չէ, այլ այն, որ գրողի կյանքի պատմությունը չի կարող լինել հաջողության պատմություն։ Գրողների գրականությունը հաղթական քայլում է աշխարհով, որովհետեւ նրանք կյանքում ունեցել են պարտվելու քաջություն։ Գրականությունն ապաստանն ու սփոփանքն է բոլոր այն մարդկանց, որոնք չեն կարողանում հաղթել հաջողության մրցավազքում։ Գրականությունն ու արվեստը ապրելու հնարավորություն են տալիս նրանց, ում սպառողական հասարակությունն ու հաջողության մրցավազքը սպանել են։ Դրանք ստեղծում են տարածքներ, որտեղ արժեքը նյութական բարիքը, առողջությունն ու հաղթանակները չեն։ Թումանյանի գրականությունն ապրում է ոչ այն պատճառով, որ Թումանյանը հաջողության է հասել, այլ որովհետեւ նա նյութական բարիք ստեղծող աշխատանքից գերադասել է գործը՝ այն, ինչ անմահ է, եւ ոչ այն, ինչը պիտի կերակրեր իր մահկանացու մարմինը։ Փաշինյանը Թումանյանի անունից դիմում է ժողովրդին եւ ասում՝ վեր կաց ու քայլիր։ Նա օգտագործում է Աստվածաշնչից վերցրած կաղապարը, որում Հիսուսին փոխարինում է ինքը, Աստծուն՝ Թումանյանը, իսկ մահացած Ղազարոսին՝ ժողովուրդը։

Կրոնական մոտիվների ալյուզիաները հանրային գիտակցությունը մանիպուլացնելու հզոր զենք են, հասկանալի է, բայց որքան ավելի ազնիվ կլիներ, եթե վարչապետը հանգիստ թողներ Թումանյանին ու Աստվածաշունչը եւ պարզապես ասեր՝ ես ձեզ դիմում եմ իմ անունից, որովհետեւ ես ունեմ դրա իրավունքը, ես բոլոր առումներով հաջողակ մարդ եմ, ես եղել եմ գերազանցիկ ուսանող, համարձակ լրագրող, ստեղծել ու խմբագրել եմ Հայաստանի ամենամեծ տպաքանակն ու ամենաբարձր հեղինակությունն ունեցած օրաթերթը, ես ունեմ հոյակապ ընտանիք, ես կատարել եմ այն, ինչ շատերիդ անհնար էր թվում՝ հեղափոխություն եմ արել, ես եմ նա՝ իշխանության բանալին օդում բռնած մարդը, եւ ես ձեզ ասում եմ՝ դուք էլ կարող եք լինել ինձ նման, վեր կացեք, քայլեք եւ պոկեք ձեզ հասանելիք հաջողությունն այս կյանքից, կերտեք այն, ինչպես որ դա արեցի ես։ Անհասկանալի է Հիսուսի եւ Թումանյանի հետ համեմատվելու այս համեստությունը եւ կրոնական ու գրական մոտիվներ օգտագործելու անհրաժեշտությունը, ի վերջո՝ Հայաստանում չկա ավելի վառ «հաջողության պատմության» հերոս, քան վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն է։ 

Հեղինակ՝ գրող, բանաստեղծ

Արփի ՈՍԿԱՆՅԱՆ

ՎԵՐ ԿԱՑԵՔ ՈՒ ԱՇԽԱՏԵՔ

«Վեր կացեք եւ քայլեք»,- հորդորում է վարչապետը ժողովրդին։ «Քայլել» բառն արդեն ուղիղ իմաստը չունի, ինչպես մեկ տարի առաջ՝ թավշյա հեղափոխության օրերին, երբ յուրաքանչյուրից պահանջվում էր ընդամենը քայլել՝ բառի բուն իմաստով։ Մեկ տարի անց քայլելն արդեն նոր իմաստ է ձեռք բերել՝ աշխատել։ Վարչապետն անգամ աշխատանքի գործակալության գործառույթ է կատարում՝ հուշելով, թե որտեղ ինչ թափուր աշխատատեղ կա, ինչ մասնագիտությունների պահանջարկ կա շուկայում եւ այլն։ Նրանց, որ համաձայն չեն շահագործվել ստրկական պայմաններով, վարչապետը հորդորում է սեփական նախաձեռնություններով հանդես գալ։ Ի՞նչն է խանգարում, չէ՞ որ մոնոպոլիան, օլիգարխիան, կոռուպցիան արդեն անցյալում են։ Վարչապետը, իհարկե, չի զգուշացնում, որ ինչ-որ բիզնես սկսել նշանակում է պետության հետ հարաբերության մեջ մտնել, ընկել բյուրոկրատական քաշքշուկի մեջ, խճճվել անասելի մեծ քանակությամբ ավելորդ թղթաբանության մեջ։ Ի՞նչ եք կարծում, վարչապետի հորդորով սեփական գործը սկսած մարդը քանի՞ քայլից կհասկանա, որ պետք էր հետեւել վարչապետի մյուս, ոչ պակաս հայտնի՝ «հանգիստ նստի տեղդ» հորդորին։ 

 Օրինակ, ես պետության հետ առնչվելիս պատկերացնում եմ, որ մարդ չեմ, այլ համակարգչային խաղի հերոս՝ ասենք, Մարիոն, որը վերջին լեւլին հասնելու համար ստիպված է վազվզել մեկ աջ, մեկ ձախ, թռչկոտել ինչ-որ կաբինետների կողքով, ինչ- որ դիմումներ գրել, ինչ-որ քաղվածքներ, տեղեկանքներ ու երաշխավորագրեր վերցնել, գտնել արարածների, որ կհավաստեն դրանց տակ դրված ստորագրություններն իրենց ստորագրությամբ, ապա՝ ուրիշ արարածների, որ կվավերացնեն սրանց ստորագրությունները կապույտ կնիքով, տանել-բերել փաստաթղթեր՝ բնօրինակով ու պատճենահանված, նաեւ լուսապատճենը՝ էլեկտրոնային փոստով, այդ ամենը՝ նաեւ էլեկտրոնային կրիչով, անձնագիր ու սոցիալական քարտ, գրանցման, բնակության ու էլեկտրոնային հասցեներ, տան եւ բջջային հեռախոսահամարներ, ստացականը չկորցնել, գտնել այն աշխատակցին, որ պիտի ստորագրի անցաթուղթը, որը աշխատավարձ է ստանում այդ անցաթուղթը ստորագրելու համար, այլապես ոստիկանը քեզ չի վերադարձնի անձնագիրդ, իսկ ո՞վ ես դու առանց անձնագրի, ոչ ոք չի հավատա, որ դու Մարիոն ես․․․

 

Այս ամենը շատ նման է կպչուն վիճակների նեւրոզին բնորոշ գործողություններին։ Բյուրոկրատիան նեւրոզ է։ Ամեն ինչի մեջ իմաստներ փնտրող մեր ուղեղը, բյուրոկրատական քաշքշուկի մեջ ընկնելով, ի վերջո բավականին տրամաբանական հարցադրում է անում․ «Կարո՞ղ ա կաշառք են ուզում սրանք»։ Մեզ իսկույն հավաստիացնում են, որ հեղափոխությունից հետո կաշառքն իսպառ վերացված է։ Բայց մենք հասկանում ենք, որ դա ժամանակավոր է, եւ կարճ ժամանակ անց կաշառակերությունը դարձյալ ծաղկելու է, որովհետեւ կաշառքը այդ բյուրոկրատական, նեւրոտիկ ծեսերը չեղարկող հրաշագործ հնարքն է, քաշքշուկի մեջ խեղդվող մարդու փրկօղակը՝ այն միակ դեղամիջոցը, որ ունակ է բյուրոկրատին սթափեցնել, ընդհատել նրա զառանցանքը։

Հասկանալի է, որ չի կարող լինել պետություն՝ բոլորովին առանց բյուրոկրատիայի, բայց համակարգի նվազ կամ առավել բյուրոկրատական լինելը կարող է կախված լինել երկրում ժողովրդավարության վիճակից։ Պետության նպատակը մեզ միայն կառավարելը չէ, այլեւ ճնշելը, հնազանդեցնելը, որոշ դեպքերում՝ նվաստացնելը։ Ավտորիտար համակարգերում հսկող եւ պատժող գործառույթներն առավել վառ են արտահայտված։ Ինչ-որ առումով ներկայիս բյուրոկրատիան նախկին ռեժիմի ատավիզմն է։ Այն արժեքային հակասության մեջ է «լայվ մտնող» ու փողոցում մարդկանց հետ սելֆիներ անող վարչապետի կերպարի հետ՝ սովորական մարդու, մեզնից մեկի, որ նույնիսկ լվացքի մեքենայի վարկը դեռ չի փակել։

Նախարարությունների օպտիմալացման գործընթացը մի քայլ էր նախկին ռեժիմից ժառանգություն մնացած բյուրոկրատական ապարատի հետ ինչ-որ կերպ վարվելու, եւ շատ խորհրդանշական էր, որ գործընթացը մեկնարկեց հենց մշակույթի նախարարությունից․ մշակույթի գործիչների ու բյուրոկրատների միջեւ թշնամանքը համարյա դասակարգային է։ Բայց, վերաձեւակերպելով վարչապետի խոսքը, կարելի է նույն պնդումն անել բոլոր նախարարությունների մասին․ ի՞նչ կփոխվի, եթե կես տարի չգործի, ասենք, գյուղատնտեսության նախարարությունը։ Կամ՝ արդարդատության նախարարությունը, էն մեկը, էն մյուսը։ Եկեք փորձենք, կարող է պարզվել, որ ոչինչ էլ չի փոխվի, եթե հարյուրավոր աշխատակիցներ ունեցող այդ հաստատությունների թողնենք տասը հոգանոց վարչություններ։ Պետական կառավարման ապարատի ներկայացուցիչները որեւէ նյութական կամ հոգեւոր բարիք չեն ստեղծում, որեւէ արտադրանք չեն տալիս, բացի տոննաներով մակուլատուրայից, իհարկե։ Դա վերաբերում է ինչպես անհամար ու անիմաստ ՊՈԱԿ-ների «փորձագետներին», որ շարունակում են ստեղծվել պետության միջոցներով, այնպես էլ նախարարներին, պատգամավորներին, վարչապետին ու նախագահին։

Ի դեպ, մեկ շնչին հասնող պատգամավորների թվով Հայաստանն առաջատարներից է եվրոպական երկրների շարքում։ Այդ մարդիկ միջին աշխատավարձը տասն անգամ գերազանցող աշխատավարձ են ստանում մեր կյանքի տարբեր ոլորտները կազմակերպելու համար։ Ինչո՞ւ չենք պահանջում, որ դա անեն ավելի արդյունավետ՝ կրճատելով պետական ապարատը, բյուրոկրատական քաշքշուկն ու ճառերը։ Ինչո՞ւ չենք ասում՝ դադարեք մեզ ծույլ ու անբան անվանել ու նվաստացնել, վեր կացեք ու․․․աշխատեք, քանի թողնում ենք։

Հեղինակ՝ գրող, բանաստեղծ Արփի ՈՍԿԱՆՅԱՆ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ

ԴԱՍԱՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ ՊԱՏԱՆԴՆԵՐԸ ԿԱՄ՝ ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ԱՐԱՅԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻՆ

Հարգելի պարոն նախարար 

Նախ ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել տարրական դասարանների աշակերտների դասագրքերը ըստ կիսամյակների կիսելու եւ նրանց ծնողների բեռը թեթեւացնելու համար։ Ծնողների՝ որովհետեւ պայուսակները շարունակում ենք ﬔնք տանել, նույնիսկ թեթեւացած քաշով դրանք ծանր են երեխաների համար։ Չնայած բարձր եմ գնահատում այս ﬔծ փոփոխությունը, որ իրականացրիք ընդաﬔնը ﬔկ տարում, հանրակրթության կուտակված հարցերը բնավ չեն պակասել։ 

ՍԻՐԵ՞Լ, ԹԵ՞ ՉՍԻՐԵԼ՝ ԱՅՍ Է ԽՆԴԻՐԸ

2018-ի փետրվար-մարտ ամիսներին, երբ Սերժ Սարգսյանը հայտարարեց, որ իր տված խոսքի գերին չէ, եւ պարզ էր, որ Հայաստանին ադրբեջանացում է սպասվում, որոշեցի մի պատմվածաշար գրել, որում կնկարագրեի մեր սարսափելի ապագան։ Ամեն օր նստում էի գրելու, եւ ձեռքս չէր գնում․ Հայաստանի վրա թուղթուգիր անելու պես մի բան էր դա ինձ թվում։ Հայաստանի ադրբեջանացման վտանգը դարձավ հեղափոխության հռետորաբանության մեխը։

ԿԱԽԱՐԴԱԿԱՆ ԲԱՌԵՐ՝ ՕՋԱԽ, ԸՆՏԱՆԻՔ, ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ

 Կառավարությունը պետբյուջեից 100 000 դոլարի կարգի դրամ է հատկացրել «Հայաստանն իմ օջախն է, ժողովուրդն իմ ընտանիքն է» եւ «վերափոխման ծրագրի» այլ կարգախոսներով Հայաստանն ու Արցախը պաստառապատելու համար։ Չես ուզում հավատալ, որ Նիկոլ Փաշինյանն իր ելույթից վերցրած այս վիճելի ու անհաջող ձեւակերպումն ուզում է բազմացնել հանրության միջոցներով, երբ այդ հանրության մոտ քառասուն տոկոսն աղքատության է մատնված։ Դա նույնն է, որ տասը հոգանոց ընտանիքում, որտեղ ապուրն ամեն օր միայն վեց հոգուն է հերիքում (եւ միշտ նույն վեց հոգուն), ընտանիքի հայրը որոշի փողը ծախսել ձեւավոր անձեռոցիկներ ու մոմեր ձեռք բերելու համար, որոնց վրա գրված է․ «Մենք ամուր ու համերաշխ ընտանիք ենք»։ «Ազատության» կազմակերպած բանավեճին վարչապետի խորհրդական Լեւոն Մազմանյանը հայտարարում է, որ այդ խոսքը Փաշինյանին վերագրելը միֆ է, եւ խոսքի հեղինակային իրավունքը ոչ թե նրանն է, այլ՝ թիմինը։ Եթե արեւմտյան հեղինակավոր համալսարանների դիպլոմներ ունեցող երիտասարդների հավաքական միտքը բավականացնում է այսպիսի կարգախոսներ երկնելուն, կարող ենք հաստատ պնդել, որ միֆը այդ հեղինակավոր համալսարանների տված կրթության բարձր որակն է։ «Իմ քայլը» դաշինքի պատգամավոր Ռուբեն Ռուբինյանն ասում է՝ կան բառեր, որ «բացասական բեռ» են կրում, մենք այդ բառերը պիտի ազատենք բեռից։