Մակեդոնացու պանդոկը

Ընթերցողը երևի աղոտ հիշում է, որ սերիալի հերոսները հեռավոր ու հեքիաթային Գրաց քաղաքում տառապում էին կենդանական աշխարհի անտեսանելի, խորհրդավոր ու արյունարբու ներկայացուցիչների ձեռքից, որոնց դեմ մղվող ամենօրյա պայքարում էլ անցնում էր նրանց մեղրամիսը։ Պայքարը հիմնականում արդյունք չէր տալիս, բայց մեր հերոսները չէին հանձնվում, որովհետև հանձնվելու իրավունք չունեին՝ պարտավոր էին փրկել երրորդ աշխարհի ներկայացուցչի պատիվը։ Նույն այդ ժամանակ արաբական աշխարհում սկսվել էր հեղափոխություների ալիքը, և մեր հերոսները երկընտրանքի մեջ էին. այդ ալիքի ավերածություններին հետևելու համար նրանք պիտի մնային տանը ու նստեին համակարգիչների դիմաց, մինչդեռ  զարգացած երկրի լվերը նրանց ստիպում էին քիմիական զենք կիրառել ու փախչել տնից։

Բայց սահուն անցնեմ առաջին դեմքի հոգնակի թվին, քանի որ, ինչպես հիշում եք, այդ հերոսները մենք էինք՝ տառապած հայ ազգի երկու հարազատ զավակներս՝ ամուսինս ու ես, որ հայտնվել էինք Ավստրիայում հայ գրականությունը ներկայացնելու առաքելությամբ և արդեն հասցրել էինք ծանոթանալ մի քանի արվեստագետների, որ գտնվում էին մոտավորապես մեր կարգավիճակում։ Նրանցից մեկն էլ ճապոնացի և Բեռլինում բնակվող Ասուզան էր, որ հրավիրել էր մեզ իր ծնունդին՝ ճապոնական ուտեստներ համտեսելու։

Ասուզան նախապես նամակով  ճշտեց, թե ինչ արգելքներ ունենք սննդի հետ կապված։ Շատ բան կա, իհարկե, որ ես չեմ ուտում, բայց, վախենալով թյուր պատկերացում ստեղծել հայերի սննդակարգի մասին, ասացի՝ մենք ամեն ինչ ուտում ենք, սիրում ենք փորձել անգամ այն, ինչ երբևէ չենք կերել։ Կարծում եմ՝ ճշգրիտ արտահայտեցի հայերի վերաբերմունքը սննդի հանդեպ և հետաքրքրասեր ու հարմարվող բնավորությունը։ Ես էլ իմ հերթին հարցրի, թե ինչ է սիրում խմել ինքը, ու նա ասաց, որ ինչ էլ տանենք, գոհ կլինի։ Ասուզային որոշեցինք նվիրել մեր անթոլոգիան և ուղևորվեցինք գրախանութ, որպեսզի նորը գնենք։ Վաճառողներին ցույց տվեցինք գիրքը, նրանք փորփրեցին համակրգիչն ու ասացին, որ ներկայումս չունեն այդ գրքից, սակայն եթե մենք պատվիրենք, կստանանք մի շաբաթից։ Ասուզայի ծնունդը հաջորդ օրն էր, և անիմաստ էր պատվիրելը։ Որոշեցինք նվիրել նրան մեզ մոտ եղած օրինակը, վերցրինք նաև մի փոքրիկ հայկական կոնյակ որպես հուշանվեր, բայց քանի որ այն ավելի շատ հուշանվեր էր, քան խմիչք, մտանք սուպերմարկետ՝ խոստացած խմիչքն առնելու։  Պարզվեց՝ խմիչք ընտրելը հեշտ խնդիրներից չէ։  Ընդհանուր առմամբ ավստրիական խանութներում մենք հա էլ բախվում էինք դժվարությունների։ Առաջին հերթին այն պատճառով, որ բոլոր պիտակները բացառապես գերմաներեն էին, և գերմաներեն չիմացող մարդը երբեք չէր կարող իմանալ՝ ասենք, կաթ է առնում, թե մածուն, մանավանդ եթե որոշեր հենվել գերմաներենի ու անգլերենի նմանության վրա։ Բացի այդ յուրաքանչյուր ապրանքին վերաբերող երեքից հինգ պիտակ կար՝ երբեմն գերմաներեն լրացումներով, և այնուհանդերձ  երբեք հնարավոր չէր կռահել, թե դրամարկղում, վճարելու պահին այդ ապրանքը ինչ գին կունենա։ Քանի որ մենք տեղեկություն չունեինք ավստրիական ոգելիցների որակի մասին՝ ստիպված էինք կողմնորոշվել գներով։ Վերցրինք բավականաչափ թանկ խմիչք, որի վրա գրված էր գինի, թեպետ ինքը շամպայնի տեսք ուներ, ու շամպայն էր՝ ինչպես պիտի պարզվեր հետագայում։ Դրամարկղում պարզվեց, որ մեր գնածը բավականին էժանագին մի բան էր, բայց հետ տալն ու նորից ընտրելն իմաստ չուներ, չկար ոչ մի երաշխիք, որ հաջորդը ավելի լավը կլինի։

Ասուզայի ծնունդը ժամը իննին էր,  իսկ հիմա ընդամենը հինգն էր։ Տուն գնալ չէինք կարող, որովհետև լվերի դեմ դեղ էինք փչել։ Հիմա մեզ պետք էր ժամանակ սպանել, բայց Գրացի փողոցներում, արդեն ասել եմ,  ժամանակը բոլորովին այլ կերպ է անցնում՝  քայլում ես ժամերով, ու պարզվում է՝ մի քանի րոպե է անցել։ Սկզբում որոշեցինք ճշտել Ռոնդոյի տեղը, ուր հրավիրված էինք, որ հետո երկար չփնտրենք ու չուշանանք։ Իմանալով, որ մեր կանգնած տեղից երկու րոպեի ճանապարհ է, մտանք մոտակա բարը։ Դիրքավորվեցինք հեռավոր մի անկյունում, պատվիրեցինք սուրճ սկզբի համար (որովհետև երկար էինք նստելու) և սկսեցինք հետևել, թե ինչպես են իրենց ժամանակն անց կացնում ավստրիացիները։

Մի տարեց  հարբեցող, բարի կանգնակի մոտ նստած, վայելում էր իր գարեջուրը և, պարբերաբար գերմաներեն ինչ-որ արտահայտություններ նետելով, շփման ձևեր փնտրում մեզ հետ։ Մենք ներումնահայց ժպտում էինք  և անգլերեն ասում, որ չենք հասկանում, բայց նա էլ բացարձակապես չէր հասկանում անգլերենը։ Չնայած դրան՝ շփումը ստացվում էր։ «Բոլոր երկրների հարբեցողները նույնն են»,- ասաց Համբոն մի տեսակ կարոտով ու ջերմությամբ՝ հավանաբար հիշելով իր Շենգավիթը, որի նիստուկացի, բարքերի ու հարբեցողների մասին մի ամբողջ պատմվածաշար ու վեպ ունի։

Քիմիական զենքի հոգեմետ ազդեցությունն սկսեց անդրադառնալ մարմնիս վրա, ու չնայած բարում շոգ էր, սկսեցի մրսել։ Համբոյին խնդրեցի, որ պատուհանը փակի։ Հարբեցողը, տեսնելով, որ Համբոն ձգվեց դեպի պատուհանը, տեղից վեր թռավ ու, առաջ ընկնելով, ինքը փակեց։ Հետո Համբոն գնաց բաց դռան մոտ ծխելու, հարբեցողը՝ հետևից։ Քիչ անց Համբոն վերադարձավ՝ ժպիտը դեմքին։ Ցանկացել էր գարեջուր պատվիրել, պապիկը մտածել էր՝ իրեն է ուզում հյուրասիրել, չէր թողել։  «Արի էն փոքր կոնյակը իրան նվիրենք»,- ասաց։ Երբ հարբեցող պապիկը վերադարձավ իր տեղը՝ մեր դիմաց, Համբոն կոնյակի պստիկ շիշը մեկնեց նրան՝ ասելով՝ հայկական կոնյակ է։ «Օ, մադոննա»,- բացականչեց պապիկը՝ աչքերը լայն չռելով ու տեսածին չհավատալով,- դանկե շոն, օ, Մարիա,-  ու դեռ երկար էր կրկնելու այդ բացականչությունները՝ նայելով բարի առաստաղին ու համբուրելով շիշը։ Նա այնպես բարձր էր բացականչում, որ բարի այցելուները սկսեցին հետաքրքրվել, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Պապիկը հերթով մոտենում էր բոլորին ու ցույց տալիս կոնյակի շիշը, հետո՝ մեզ, հետո բառերի տարափի միջից լսում էինք նաև Արմենիա բառը։  

Բարը օջախի պես էր։ Բոլորն իրար ոչ միայն ճանաչում էին, այլև բավականին մտերիմ էին։ Մի տղամարդ մոտեցավ հարբեցող պապիկին և ուզեց շիշը։ Ակնոց դնելով՝ սկսեց ուսումնասիել այն, շուռումուռ տալ ձեռքի մեջ, հետո մեզ նայելով՝ ասաց՝ Արմենիա՞, կիրիլիշ… Այդտեղ ես ու Համբոն գետինը մտանք ամոթից, ու դա ինքնըստինքյան ստացվեց, քանի որ գետինն էինք մտնում բութ ու անհայրենիք գործարարի փոխարեն, ում արտադրանքի գովազդն անգամ հայկական եթերում հեռարձակվում է ռուսերեն, ով պարծենում է Կրեմլի պաշտնական մատակարարը լինելու հանգամանքով և իր արտադրած կոնյակի վրա զլացել էր հայերերեն ու մեսրոպատառ գոնե մի բառ գրել։ Մենք էլ անուշադիր էինք գտնվել ու Կրեմլի այդ մատռվակի արտադրանքից մի քանի հատ առել էինք, իսկ հետո կրակն էինք ընկել՝ ամաչում էինք որևէ մեկի նվիրել, որովհետև նվիրելուց հետո ստիպված էինք լինելու ներկայացնել Հայաստանում եղած իրավիճակը,  պատմել ժողովրդին ճորտացրած օլիգարխների, ծախու իշխանավորների և մեր երկիրն իր գավառը դարձրած ավագ եղբոր մասին։ Հայերեն մի բառ այդ շշի վրա այնուամենայնիվ կար՝ Երևան-ը, ու հիմա ակնոցավոր մարդու աչքն էինք կոխում այդ բառը՝ ասելով՝ նո, նո, արմենիշ, նո կիրիլիշ։

Ակնոցավոր մարդը հանեց ակնոցն ու ջարդված ռուսերենով հարցրեց՝ խոսո՞ւմ ենք մենք ռուսերեն, և իմանալով, որ խոսում ենք, նստեց մեր սեղանի մոտ ու սկսեց հարցեր տալ՝ որտեղի՞ց ենք եկել, ի՞նչ նպատակով, որտե՞ղ ենք ապրում և այլն։ Ակնոցավոր այդ մարդը պանդոկի տերն էր, մակեդոնացի, իսկ նրա ջարդված ռուսերենը՝ մակեդոներենն էր։ Մենք անարգել հասկանում էինք իրար, իսկ հարբեցող պապիկը ժամանակ առ ժամանակ գերմաներեն հարցեր էր տալիս նրան՝ պարզելու համար, թե ով ենք և ինչ ենք պատմում։ Մակեդոնացին շատ ուրախացավ, երբ իմացավ, որ գրող ենք, ես կասեի՝ զարմացավ ու ուրախացավ և իսկույն մեզ գարեջուր հյուրասիրեց։ Նա սկսեց պատմել իր երկրի գրողների մասին, հատկապես՝ պոետների, իր երկրում տեղի ունեցող գրական փառատոնների մասին,  իր ժողովրդի սովորությունների, իր երկրի բնության… Մակեդոնիան հեռու չէ Ավստրիայից, ցանկության դեպքում կարող է գնացք նստել ու գնալ, բայց երբ հիշում է իր տան կողպած դուռը, սիրտը կտրտվում է։ Մակեդոնացին կանչեց մատուցողին, որ իր որդին էր, և խնդրեց բերել օրացույցները։ Դրանք շատ հին օրացույցներ էին՝ Մակեդոնիայի քաղաքների լուսանկարներով, որ պանդոկի տերը խնամքով պահպանել էր այսքան տարիներ։ Մակեդոնացին ոնց որ սփյուռքահայ լիներ, հուզվում էր իր հայրենիքի մասին խոսելիս, բայց նրա հուզմունքն ավելի անկեղծ էր թվում, քան սփյուռքահայինը՝ միգուցե այն պատճառով, որ սփյուռքահայը Հայաստանն այդպես էլ իր հայրենիքը չհամարեց, իսկ նոր արտագաղթածները արտագաղթել երազողների հետ միասին պատկանում են հայի այն տեսակին, որ հայրենիք ընդհանրապես չունի։ Յոխաննը՝ մակեդոնացին, քսան տարուց ավելի էր, ինչ Ավստրիայում էր։ Պանդոկն իր ընտանեկան բիզնեսն էր, որտեղ աշխատում էին կինը, երկու որդիները, հարսները։ Ոչ մի կողմնակի մարդ։ Այդ բիզնեսի շնորհիվ քսան տարում նրանք կարողացել էին երեք տուն ձեռք բերել, Յոխաննը հպարտությամբ էր ասում, որ որդիներն իրենցից առանձին են ապրում՝ հետաքրքրվելով, թե մեզ մոտ ինչպես է ընդունված։ Ինքը նաև բեռնատար մեքենայի վարորդ էր, և այդ աշխատանքը թույլ էր տալիս նրան վաստակել ամիսը հազար հինգ հարյուր եվրո հավելյալ։ Նա շատ գոհ էր իր կյանքից (հայրենիքի կարոտը չհաշված), ասաց՝ իհարկե, ես ոչնչի չէի հասնի, եթե ոչ թե քսան տարի առաջ, այլ հիմա եկած լինեի։  Հիմա շատ է դժվարացել՝ ասաց։  Հետո սկսեց բողոքել ավստրիացիների նացիոնալիզմից ու ֆաշիզմից։ Ասաց՝ այսպես, ինչպես մենք ենք շփվում հիմա՝ «ատ դուշի», նրանք երբեք չեն կարող։ Ինձ մոտ, ասաց, հիմնականում եկածներն են գալիս։ Ու սկսեց հերթով պատմել իր այցելուների մասին՝ ով որտեղից է եկել, քանի տարի է ապրում Ավստրիայում, ընդհանրապես ինչերի միջով է անցել իր կյանքում և այլն։ Յոխաննը մեզ նաև ծանոթացնում էր իր այցելուների հետ, բայց նրանք ոչ անգլերեն գիտեին, ոչ էլ գոնե մակեդոներեն, որ հասկանայինք իրար։ Այդպես սահուն անցանք էմիգրանտների թեմային և հետաքրքրվեցինք, թե արդյոք քաղաքում հայեր կան։ Յոխաննը մի քանիսին ճանաչում էր, քարտեզի վրա ցույց տվեց անգամ, թե որտեղ կարող ենք գտնել նրանց։ Իմացանք նաև, որ նախկին Խորհրդային միությունից արտագաղթողներից հատկապես չեչեններն են պատուհաս դարձել Ավստրիայի համար, քանի որ չեն աշխատում և հանցագործ կյանք են վարում։ Մաֆիա՝ բազմանշանակ ասաց Իոխաննը։ Հայերի մասին չասաց, թե հանցագործ են, բայց նաև աշխատասիրությունը չգովերգեց, մենք էլ չքչփորեցինք, քանի որ արդեն դուրս գալու ժամանակն էր։   

Այդ ընթացքում հարբեցող պապիկը հասցրել էր դատարկել ոչ միայն իր պատվիրած գարեջրի մի չորս-հինգ գավաթ, այլև գլուխն էր քաշել մեր նվիրած կոնյակը, որի շիշն այդպես կաթոգին սեղմում էր կրծքին ու համբուրում։ Մոսկվայի պաշտոնական մատակարարի ռուսատառ շիշը, բարի կանգնակի վրա պառկած, վաստակած հանգիստն էր վայելում, իսկ հարբեցող պապիկն արդեն միայն հանգստի մասին կարող էր երազել, քանի որ երերում էր ու անկապ խոսում։ Թվում էր՝ քթի տակ հայհոյում է։ Իմանալով հարբեցողներին՝ չեմ բացառում, որ կարող է մեզ, հայկական կոնյակն ու նրա արտադրողին էլ հայհոյեր։ Այդքան պաչպչելուց ու մադոննա բացականչելուց  հետո հնարավոր չի, որ հիասթափություն ապրած չլիներ։

Յոխաննը մեզ տվեց իր համարներն ու հասցեն՝ թե ավստրիական, թե մակեդոնական։ Ամռանը հրավիրեց մեզ Մակեդոնիա։  Ասաց՝էս տարի ուզում եմ անպայման գնալ։  Մտածեցի, որ հայրենիքի հետ տարիների բաժանումից հետո նրա համար դժվար է երես առ երես մենակ մնալ հայրենիքի հետ։ Նա նման էր հարբած մարդու, որ հավես չունենալով կնոջ նախատինքները լսելու կամ վախենալով, որ կինը տուն չի թողնի, բաժակի ընկերոջը համոզում է, որ իր տուն տանի։ Մի պահ ինձ նույնիսկ թվաց, որ եթե մենք ամռանը նրա հետ Մակեդոնիա չգնանք, նա այդպես էլ իր մեջ համարձակություն չի գտնի այցելելու իր հայրենիքը։

Յոխաննը մեր հեռախոսահամարներն ու հասցեն ուզեց, ապա անձամբ դուրս եկավ մեզ ճանապարհելու։

- Վաղն էլ եկեք,- ասաց,- առավոտվա ութից բաց ենք։

Մեզ թվաց՝ սխալ հասկացանք, որովհետև վաղը կիրակի էր, ու անգամ բարերն էին այդ օրը փակ լինում։ Բայց նա նորից կրկնեց, որ կիրակի ութից բաց են, ու մենք, տեղում որոշելով,  որ անպայման կգանք, ասացինք նրան՝ մինչ վաղը։