Rigidus

 Հյուրերին ընդունում եմ ծայրահեղ անբարյացկամ՝

դուռը նրանց առջեւ չբացելու կամ դեմքին շրխկացնելու

ի կատար չածված որոշմամբ,

հետո երկար պահում եմ նրանց տարբեր առաջարկներով ու

զրույցներով, կառչում եմ, չեմ թողնում, որ գնան,

օրեր շարունակ ինձ չի հաջողվում դուրս գալ տնից,

ապա օրեր շարունակ չի հաջողվում տուն գալ դրսից,

արթնանում եմ անմարդկային տառապանքով

եւ երկար շուռումուռ եմ գալիս անկողնում՝ չկարողանալով քնել,

լողանալու համար հոգեբանական ճնշում եմ գործադրում վրաս,

իսկ հետո չեմ կարողանում համոզել ինձ դուրս գալ ջրի տակից,

որձկում եմ եւ ստիպում ինձ սնունդ ընդունել,

ապա չեմ կարողանում դադարեցնել ծամելն ու կլլելը,

մինչեւ չի սպառվում սառնարանի պարունակությունը,

եւ սովի սուր զգացումը՝ փոխվում

անվերջ փսխելու ցանկության։

2004

ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ

Մոտեցող հեղափոխության ձայնը

Սկզբում, երբ ամեն ինչ լուռ էր,

մի ձայն կար գիշերվա մեջ՝

տագնապալի, ներսը տակնուվրա անող,

որ չէր թողնում քնել։

Ասես շատ հեռվում՝ պողոտայի ամենածայրին

մարդիկ ջարդում էին մեքենաներ,

ոստիկանները ջարդում էին մարդկանց,

ու փշրվող մետաղի, փշրվող ոսկորների ձայնին

խառնվում էին աղաղակներ՝

երբեմն հաղթական, երբեմն կաղկանձ։

Հետո թվում էր՝ մոտակա ծառերի

սոսափյունն է ընդամենը,

կամ էլ ինչ-որ թռչուն է տարաշխարհիկ,

կամ կլանչում է հեռվում վիրավոր մի մեքենա։

Եվ հանկարծ լսվում էր պարզ,

որ արյան գետ է հոսում փողոցով՝

պղտոր, վարար, փրփրած...

Իսկ երբեմն էլ թվում էր, թե այնտեղ՝ հեռվում,

համբուրվում են երկու հոգի,

որ իրավունք չունեն սիրելու իրար,

ու տարածվում է աշխարհի վրա

խուլ բաբախյունը նրանց սրտերի,

որ ասես լիներ մոտեցող գնացքի ձայն։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԱԼՈՒՍՏԸ

     Մթնում էր։ Կեղտագույն փոշի էր թափվում երկնքից։ Թափվում էր սև, լայն թիկնոցիս վրա։ Հետո հասկացա, որ դա թիկնոց չէր, այլ մազերս էին։ Երբ փոշին սկսեց սևանալ, ես հասկացա նաև, որ դա ամենասովորական առաջին ձյունն էր, որն արդեն սկսել էր դադարել։
     Ծառուղին, որով քայլում էի, նույնպես սև էր։ Այստեղ-այնտեղ վառարաններ կային դրված, և դրանց շուրջը հավաքված էին սև սքեմներով մարդիկ։ Ոմանք տաքանում էին, ոմանք շտապում էին ինչ-որ տեղ։ Նրանց սքեմների վրա կեղտագույն խաչեր էին դաջված։ Իսկ սքեմների տակ էլի սքեմներ կային։ Նրանք այլայլված նայում էին ինձ։ Չհասկացա, թե ինչու։
     Ծառուղին, թվում էր, վերջ չունի։ Ճանապարհին նորանոր սքեմավորներ էին հանդիպում։ Նրանցից շատերի դեմքերը ծանոթ էին, բայց չէի կարողանում հիշել, թե որտեղից։ Բոլորը նայում էին ինձ ապակե աչքերում թաքցրած ատելությամբ։ Հենց ուզում էի բարևել, նրանք իրենց ապակե հայացքները հառում էին երկինք։
     Դիմացից եկող սքեմավորին իր սքեմը շատ էր սազում։ Դեմքը վերջապես հիշեցի։ Դասընկերս էր։ Մի ժամանակ նա հաճախում էր հոգեգալստականների հավաքներին և ինձ հայհոյում էր կտակարանով։ Չնայած այդ ամենին՝ ցանկություն ունեցա հետը զրուցելու և մոտեցա։ Նա չռված աչքերով նայեց ինձ ու, այն է՝ ուզում էի բարևել, գոռաց ապակե ձայնով.
     – Դարձի եկ, մեղավոր կին, ծածկիր վավաշոտ կրծքերդ և ապաշխարիր։ Մոտ է Հիսուսի գալուստը…

Հանդիպումներ «Ջազզվե»-ում։ Անգլերենը

Հիսունհինգ տարեկան էր Աշոտը, երբ հերթական անգամ գրանցվեց անգլերենի դասերի։  Ինչքան հիշում էր իրեն, միշտ կամ մասնավոր դասերի էր հաճախում, կամ խմբակային, սակայն երբեք չէր հաջողում լեզվի յուրացումը հասցնել հաղթական ավարտի։ Պատճառներից մեկը, իսկ գուցե գլխավոր պատճառն այն էր, որ անգլերենը առօրյա կյանքում պետք չէր գալիս Աշոտին, նա չուներ իր ստացած գիտելիքները օգտագործելու հնարավորություն, դրանք արագ մոռացվում էին, և Աշոտն ամեն անգամ ստիպված էր լինում սկսել նորից։ Ու թեպետ անգլերենը նրան գործնականում պետք չէր, նա չէր հրաժարվում անգլերեն սովորելու մտադրությունից. անգլերենի իմացությունը թվում էր նրան ժամանակակից աշխարհի մասը լինելու, իրեն ոչ միայն ծերացած ու անպետք չզգալու, այլ ընդհանրապես ողջ զգալու անհրաժեշտ պայման։ Սակայն գոյատևման, կամ այլ կերպ ասած՝ ողջ մնալու համար գործադրվող առօրյա ջանքերը երկրորդական էին դարձնում այնպիսի հոգսը, ինչպիսին է ինքնիրեն ողջ զգալու անհրաժետությունը։  Եվ միայն այն ժամանակ, երբ գոյատևումն ապահովելու բեռը տանելի էր դառնում, և կարողանում էր իր վաստակից ինչ-որ բան փախցնել կնոջից ու երեխաներից, Աշոտը ձեռնամուխ էր լինում անգլերենի պարապմունքները վերսկսելուն։

Հանդիպումներ «Ջազզվե»-ում։ Նրա սիրտն ազատ էր

Հակառակ ընդունված կարծրատիպի, թե գեղեցիկ կանայք լինում են անխելք, իսկ խելացի կանայք՝ տգեղ, և գեղեցկությունը խելքի հետ համատեղելի չէ՝ Աննան գեղեցիկ էր ու խելացի միաժամանակ։ Նրա գեղեցկությունն այնքան անթաքույց էր, որ ապացուցման կարիք բոլորովին չուներ, իսկ խելքը հավաստում էին գիտական աստիճանն ու համալսարանում ամբիոնի վարիչի պաշտոնը, գիտական աշխատություններն ու հոդվածները, ինչպես նաև հասարակական ակտիվ գործունեությունը։ Սակայն խելքի ամենակարևոր վկայականը, ինչպես կարծում էր ինքը, իր ստեղծած ընտանիքն էր՝ երկրի լավագույն փաստաբաններից համարվող ամուսինն ու շնորհալի երեխաները։

Մասնագիտական ճակատում տարած հաղթանակները չէին շփոթեցրել ու շեղել Աննային իրական երջանկության ուղուց, մանուկ հասակում նրան բարեհաջող ներնչել էին, որ կնոջ համար աշխարհում ամենակարևորը ընտանիք ունենալն է։ Իր կազմած ընտանիքը չխուսափեց, իհարկե,  հայկական ընտանիքներին պատուհասող խնդիրների ստանդարտ փաթեթից՝ լարվածություն սկեսուրի ու տալերի հետ, ամուսնու հայրական ընտանիքից անջատ ապրելու անհաջող փորձեր, նյութական դժվարություններ և այլն։ Երբեմն թվում էր՝ նախկին սիրուց ոչինչ չի մնացել, համատեղ կյանքը դառնում էր անիմաստ ու անտանելի, սակայն Աննան հեռու էր վանում բաժանվելու միտքը, ստիպում իրեն համակերպվել ու համբերել։ Նա համբերատարորեն հաղթահարեց բոլոր դժվարությունները՝ վստահ, որ մի օր այդ ամենը մնալու է անցյալում, և իրենց ընտանիքին խանգարող ոչինչ ու ոչ ոք չի լինելու։ 

Հանդիպումներ «Ջազզվե»-ում։ Ֆրիլանսերի սերը

Մարտինը գնում էր Ջազզվե, ինչպես աշխատանքի։ Սա կարելի է ասել սրճարանների բազմաթիվ մշտական այցելուների մասին, որոնք կապվում են մի որոշակի սրճարանի և չեն պատկերացնում իրենց օրն առանց այդ սրճարան այցելելու, սակայն Մարտինի դեպքում պետք է բառացի հասկանալ. Ջազզվեն նրա համար աշխատավայր էր դարձել։

- Խնդրում եմ՝ մի գործ գտիր դրսում,- ասում էր նրան կինը,- ես այլևս այսպես չեմ կարող…

- Դրսի ի՞նչ գործ գտնեմ,- ուսերն էր թոթվում Մարտինը,- ես սցենարիստ եմ, պիտի տանը նստեմ, սցենար գրեմ…

Մարտինի կինը՝ Անժելլան, սիրում էր, որ ամեն ինչ տեղը տեղին լինի՝ համաձայն գրված ու չգրված կանոնների։ Նա դասավորել էր իր կյանքը նույնպիսի պեդանտությամբ, ինչպես զգեստները, գրքերը, սպասքը և մյուս իրերն էր դասավորում պահարաններում։ Նրա կյանքում մարդիկ և իրերը իրենց տեղն ունեին, և նա չէր սիրում, որ այդ տեղը փոխվում էր։ Ամուսինը, ըստ Անժելլայի, ընտանիքը կերակրողն էր և առավոտյան պիտի դուրս գար տնից ու վերադառնար երեկոյան։ Երբ հինգ տարի առաջ Մարտինը խզեց պայմնագիրը հեռուստաընկերության հետ և սկսեց աշխատել տնից՝ ընդգրկվելով զանազան մասնավոր կինոնախգծերում, Անժելլան զգաց, որ իր դասավորված կյանքը սկսում է փլվել։

ՉԴԱՐՁՆԵԼ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՆՐԱԴՐԱՄ

 Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Հայաստանում գրական վերածնունդ է սկսել։ Մի շաբաթում երկու գրական միջոցառում, որոնց գլխավոր հերոսը․․․ ինքն է։ Նախ՝ նրա «Երկրի հակառակ կողմը» գրքի քննարկումը «Լոֆթ»-ում։ Միջոցառումը հեռարձակում է «Ազատություն» ռադիոկայանը, դիտում են հազարավոր մարդիկ։ Վարչապետի թիկնապահները պիտի պաշտպանեն նրան քաջ գրականագետներից, որոնք փորձելու են պարզել՝ գրականությո՞ւն է արդյոք վարչապետի վեպը, թե՞ ոչ։ Չնայած հանդուգն հարցադրմանը, արյունահեղություն տեղի չի ունենում։ Ֆեյսբուքը ցնծության մեջ է՝ մենք ունենք աննախադեպ իրավիճակ՝ վարչապետ, որ ոչ միայն հաջողել է հեղափոխություն անել, այլեւ գրող է, նույնիսկ՝ գրականագետ եւ ոչ միայն խոնարհաբար լսում է իր տեքստի մասին քննադատական ելույթներ ունեցողներին ու տեղում չի գնդակահարում նրանց, այլեւ ինքն է իր տեքստի մասին վերլուծություն անում՝ դույզն-ինչ չզիջելով, տեղ-տեղ էլ գերազանցելով իր կողքին նստած գրականագետներին։

Գիրքը հրատարակած «Անտարես»-ի տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանը դեմ է, որ պետությունը հովանավորի կամ փող տա գրողին, անգամ՝ մրցանակի տեսքով։ Նա կարծում է՝ այդպիսով գրողը կաշառվում է ու կորցնում իշխանությանը քննադատելու իր ազատությունը։ Սակայն նա դեմ չէ կազմակերպել այսպիսի միջոցառում։ Հո փող չի՞ ուզում վարչապետից, հակառակը՝ ցույց է տալիս, որ երկրում կան մարդիկ, որոնք կարող են դատել վարչապետին, եւ կարելի է ասել՝ մի բան էլ ինքն է օգտագործում նրան՝ գովազդելու համար նրա գիրքը, որ համատեղության կարգով նաեւ իր ապրանքն է։ Վարչապետն էլ դեմ չէ օգտագործվելուն, ինքն էլ փոխադարձաբար օգտագործում է հրատարակչի ռեսուրսը՝ գրողներին ու գրականագետներին՝ իր քաղաքական վարկանիշը բարձր պահելու համար։ Դեմ չեն նաեւ գրողներն ու գրականագետները․ միջոցառումը դիտելու է վարչապետի երկրպագուների բազմահազարանոց բանակը, եւ բացառիկ հնարավորություն է՝ հայտնի դառնալու չընթերցողների լայն շրջանակին։ Փոխշահավետ համագործակցություն է, որից բոլոր կողմերը դուրս են գալիս շահած։ Սակայն այս պատմությունն ունի մի տուժող՝ գրականությունը, որ դառնում է միջոց այլ նպատակների հասնելու ճանապարհին, ընդամենը մանրադրամ։ Այս մասին չի խոսվում, բայց այս բանը զգում են բոլոր հավաքվածները՝ թե՛ բանախոսները, թե՛ վարչապետը։ Նրանց մարմնի լեզուն է մատնում դա։

Գրական ստեղծագործության քննարկումը՝ լինի դատափետում, գովաբանում, թե պարզապես խոսելու առիթ, այդ ստեղծագործության կարեւորում է նշանակում։ «Ազատության» ուղիղ եթերով մենք տեսնում ենք մի խումբ գրողների ու գրականագետների, որոնք զբաղված են վարչապետի վեպը կարեւորելով։ «Երկրի հակառակ կողմը» տպվել է «Հայկական ժամանակ»-ում, 10 տարի առաջ, եւ գրական շրջանակներում ուշադրության չի արժանացել (չհաշված քաղաքական գրականության «Գրողուցավ» կայքը, որ վեպի մի քանի հատված արտատպել էր Փաշինյանի կայքից)։ Այսինքն, եթե Փաշինյանը չհաղթեր քաղաքականության մեջ, այս քննարկումը չէր կայանա, նա չէր լսի գրականագետների ու գրողների փայլուն վերլուծություններն իր գրածի վերաբերյալ, ինչպես չեն լսում այն գրողները, որոնց չի հաջողվել հեղափոխություն առաջնորդել՝ հաղթական ավարտով։ Գրականությունը ընդամենը ավարն է, որ տաղավարում հավաքված գրողներն ու գրականագետները մատուցում են հաղթողին՝ տալով նրան մուտքի արտոնությունդեպի «բարձրգրականություն» ու կացության իրավունք՝ քաղաքացիության խոստումով։

Սա ամենեւին չի նշանակում, թե քննարկվող ստեղծագործությունը չունի արժանիքներ, միգուցե նույնիսկ շատ հայտնի գրողների շատ ստեղծագործություններից լավն է։ Խնդիրն այն է, որ գրականությունը սիմվոլիկ իշխանության ձեւ է, եւ հնարավոր չէ իշխանության այս ձեւը զուգակցել իրական քաղաքական իշխանության հետ։ Գրականակենտրոն մշակույթներում, ինչպիսին հայկականն է, գրականությունը գերակա է իշխանության այլ ձեւերի նկատմամբ, եւ գրողը, այդպիսով, բարձրագույն ատյանն է։ Երբ Նիկոլ Փաշինյանը հանդես է գալիս որպես գրող, կամ երբ նրան փորձում են ներկայացնել որպես գրող (միգուցե իր կամքին հակառակ), տպավորություն է ստեղծվում, թե նա փորձում է գրավել իշխանության բոլոր հնարավոր ձեւերը։

«Լոֆթ»-ում գրական մկրտությունը ստանալուց երկու օր հետո՝ Հովհաննես Թումանյանի 150-ամյակին, Նիկոլ Փաշինյանն ազդեցիկ ելույթ է ունենում՝ ձեռքի հետ խեղաթյուրելով Թումանյանի կենսագրությունը եւ դարձնելով նրան «success story»-ի՝ հաջողության պատմության հերոս։ Նա դա անում է քաջալերելու համար մարդկանց, որ աշխատեն ու հաղթահարեն աղքատությունը։ Ելույթը հիշեցնում է Փարիզում Շառլ Ազնավուրի թաղմանը ունեցած ելույթը, եւ ինչպես այն, այդպես էլ այս դեպքում խոսքն ավելի շատ իր, քան Ազնավուրի կամ Թումանյանի մասին է։ Զարմանալի է, որ շատերին եւ նույնիսկ որոշ գրողների անընդունելի չի թվում գրողի հիշատակի հետ այդպես վարվելը, նրան ընթացիկ գաղափարախոսության համար ծառայեցնելն ու մանրադրամ դարձնելը՝ անգամ կյանքի փաստերն աղավաղելով, թեպետ բոլորն էլ գիտեն ու համաձայնում են, որ Թումանյանն աղքատ չի եղել եւ չի հաղթահարել աղքատությունը, ավելին՝ դա չէր կարող անել գրողի աշխատանքով։

Սակայն ամենագլխավոր խեղաթյուրումը նույնիսկ դա չէ, այլ այն, որ գրողի կյանքի պատմությունը չի կարող լինել հաջողության պատմություն։ Գրողների գրականությունը հաղթական քայլում է աշխարհով, որովհետեւ նրանք կյանքում ունեցել են պարտվելու քաջություն։ Գրականությունն ապաստանն ու սփոփանքն է բոլոր այն մարդկանց, որոնք չեն կարողանում հաղթել հաջողության մրցավազքում։ Գրականությունն ու արվեստը ապրելու հնարավորություն են տալիս նրանց, ում սպառողական հասարակությունն ու հաջողության մրցավազքը սպանել են։ Դրանք ստեղծում են տարածքներ, որտեղ արժեքը նյութական բարիքը, առողջությունն ու հաղթանակները չեն։ Թումանյանի գրականությունն ապրում է ոչ այն պատճառով, որ Թումանյանը հաջողության է հասել, այլ որովհետեւ նա նյութական բարիք ստեղծող աշխատանքից գերադասել է գործը՝ այն, ինչ անմահ է, եւ ոչ այն, ինչը պիտի կերակրեր իր մահկանացու մարմինը։ Փաշինյանը Թումանյանի անունից դիմում է ժողովրդին եւ ասում՝ վեր կաց ու քայլիր։ Նա օգտագործում է Աստվածաշնչից վերցրած կաղապարը, որում Հիսուսին փոխարինում է ինքը, Աստծուն՝ Թումանյանը, իսկ մահացած Ղազարոսին՝ ժողովուրդը։

Կրոնական մոտիվների ալյուզիաները հանրային գիտակցությունը մանիպուլացնելու հզոր զենք են, հասկանալի է, բայց որքան ավելի ազնիվ կլիներ, եթե վարչապետը հանգիստ թողներ Թումանյանին ու Աստվածաշունչը եւ պարզապես ասեր՝ ես ձեզ դիմում եմ իմ անունից, որովհետեւ ես ունեմ դրա իրավունքը, ես բոլոր առումներով հաջողակ մարդ եմ, ես եղել եմ գերազանցիկ ուսանող, համարձակ լրագրող, ստեղծել ու խմբագրել եմ Հայաստանի ամենամեծ տպաքանակն ու ամենաբարձր հեղինակությունն ունեցած օրաթերթը, ես ունեմ հոյակապ ընտանիք, ես կատարել եմ այն, ինչ շատերիդ անհնար էր թվում՝ հեղափոխություն եմ արել, ես եմ նա՝ իշխանության բանալին օդում բռնած մարդը, եւ ես ձեզ ասում եմ՝ դուք էլ կարող եք լինել ինձ նման, վեր կացեք, քայլեք եւ պոկեք ձեզ հասանելիք հաջողությունն այս կյանքից, կերտեք այն, ինչպես որ դա արեցի ես։ Անհասկանալի է Հիսուսի եւ Թումանյանի հետ համեմատվելու այս համեստությունը եւ կրոնական ու գրական մոտիվներ օգտագործելու անհրաժեշտությունը, ի վերջո՝ Հայաստանում չկա ավելի վառ «հաջողության պատմության» հերոս, քան վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն է։ 

Հեղինակ՝ գրող, բանաստեղծ

Արփի ՈՍԿԱՆՅԱՆ

ՎԵՐ ԿԱՑԵՔ ՈՒ ԱՇԽԱՏԵՔ

«Վեր կացեք եւ քայլեք»,- հորդորում է վարչապետը ժողովրդին։ «Քայլել» բառն արդեն ուղիղ իմաստը չունի, ինչպես մեկ տարի առաջ՝ թավշյա հեղափոխության օրերին, երբ յուրաքանչյուրից պահանջվում էր ընդամենը քայլել՝ բառի բուն իմաստով։ Մեկ տարի անց քայլելն արդեն նոր իմաստ է ձեռք բերել՝ աշխատել։ Վարչապետն անգամ աշխատանքի գործակալության գործառույթ է կատարում՝ հուշելով, թե որտեղ ինչ թափուր աշխատատեղ կա, ինչ մասնագիտությունների պահանջարկ կա շուկայում եւ այլն։ Նրանց, որ համաձայն չեն շահագործվել ստրկական պայմաններով, վարչապետը հորդորում է սեփական նախաձեռնություններով հանդես գալ։ Ի՞նչն է խանգարում, չէ՞ որ մոնոպոլիան, օլիգարխիան, կոռուպցիան արդեն անցյալում են։ Վարչապետը, իհարկե, չի զգուշացնում, որ ինչ-որ բիզնես սկսել նշանակում է պետության հետ հարաբերության մեջ մտնել, ընկել բյուրոկրատական քաշքշուկի մեջ, խճճվել անասելի մեծ քանակությամբ ավելորդ թղթաբանության մեջ։ Ի՞նչ եք կարծում, վարչապետի հորդորով սեփական գործը սկսած մարդը քանի՞ քայլից կհասկանա, որ պետք էր հետեւել վարչապետի մյուս, ոչ պակաս հայտնի՝ «հանգիստ նստի տեղդ» հորդորին։ 

 Օրինակ, ես պետության հետ առնչվելիս պատկերացնում եմ, որ մարդ չեմ, այլ համակարգչային խաղի հերոս՝ ասենք, Մարիոն, որը վերջին լեւլին հասնելու համար ստիպված է վազվզել մեկ աջ, մեկ ձախ, թռչկոտել ինչ-որ կաբինետների կողքով, ինչ- որ դիմումներ գրել, ինչ-որ քաղվածքներ, տեղեկանքներ ու երաշխավորագրեր վերցնել, գտնել արարածների, որ կհավաստեն դրանց տակ դրված ստորագրություններն իրենց ստորագրությամբ, ապա՝ ուրիշ արարածների, որ կվավերացնեն սրանց ստորագրությունները կապույտ կնիքով, տանել-բերել փաստաթղթեր՝ բնօրինակով ու պատճենահանված, նաեւ լուսապատճենը՝ էլեկտրոնային փոստով, այդ ամենը՝ նաեւ էլեկտրոնային կրիչով, անձնագիր ու սոցիալական քարտ, գրանցման, բնակության ու էլեկտրոնային հասցեներ, տան եւ բջջային հեռախոսահամարներ, ստացականը չկորցնել, գտնել այն աշխատակցին, որ պիտի ստորագրի անցաթուղթը, որը աշխատավարձ է ստանում այդ անցաթուղթը ստորագրելու համար, այլապես ոստիկանը քեզ չի վերադարձնի անձնագիրդ, իսկ ո՞վ ես դու առանց անձնագրի, ոչ ոք չի հավատա, որ դու Մարիոն ես․․․

 

Այս ամենը շատ նման է կպչուն վիճակների նեւրոզին բնորոշ գործողություններին։ Բյուրոկրատիան նեւրոզ է։ Ամեն ինչի մեջ իմաստներ փնտրող մեր ուղեղը, բյուրոկրատական քաշքշուկի մեջ ընկնելով, ի վերջո բավականին տրամաբանական հարցադրում է անում․ «Կարո՞ղ ա կաշառք են ուզում սրանք»։ Մեզ իսկույն հավաստիացնում են, որ հեղափոխությունից հետո կաշառքն իսպառ վերացված է։ Բայց մենք հասկանում ենք, որ դա ժամանակավոր է, եւ կարճ ժամանակ անց կաշառակերությունը դարձյալ ծաղկելու է, որովհետեւ կաշառքը այդ բյուրոկրատական, նեւրոտիկ ծեսերը չեղարկող հրաշագործ հնարքն է, քաշքշուկի մեջ խեղդվող մարդու փրկօղակը՝ այն միակ դեղամիջոցը, որ ունակ է բյուրոկրատին սթափեցնել, ընդհատել նրա զառանցանքը։

Հասկանալի է, որ չի կարող լինել պետություն՝ բոլորովին առանց բյուրոկրատիայի, բայց համակարգի նվազ կամ առավել բյուրոկրատական լինելը կարող է կախված լինել երկրում ժողովրդավարության վիճակից։ Պետության նպատակը մեզ միայն կառավարելը չէ, այլեւ ճնշելը, հնազանդեցնելը, որոշ դեպքերում՝ նվաստացնելը։ Ավտորիտար համակարգերում հսկող եւ պատժող գործառույթներն առավել վառ են արտահայտված։ Ինչ-որ առումով ներկայիս բյուրոկրատիան նախկին ռեժիմի ատավիզմն է։ Այն արժեքային հակասության մեջ է «լայվ մտնող» ու փողոցում մարդկանց հետ սելֆիներ անող վարչապետի կերպարի հետ՝ սովորական մարդու, մեզնից մեկի, որ նույնիսկ լվացքի մեքենայի վարկը դեռ չի փակել։

Նախարարությունների օպտիմալացման գործընթացը մի քայլ էր նախկին ռեժիմից ժառանգություն մնացած բյուրոկրատական ապարատի հետ ինչ-որ կերպ վարվելու, եւ շատ խորհրդանշական էր, որ գործընթացը մեկնարկեց հենց մշակույթի նախարարությունից․ մշակույթի գործիչների ու բյուրոկրատների միջեւ թշնամանքը համարյա դասակարգային է։ Բայց, վերաձեւակերպելով վարչապետի խոսքը, կարելի է նույն պնդումն անել բոլոր նախարարությունների մասին․ ի՞նչ կփոխվի, եթե կես տարի չգործի, ասենք, գյուղատնտեսության նախարարությունը։ Կամ՝ արդարդատության նախարարությունը, էն մեկը, էն մյուսը։ Եկեք փորձենք, կարող է պարզվել, որ ոչինչ էլ չի փոխվի, եթե հարյուրավոր աշխատակիցներ ունեցող այդ հաստատությունների թողնենք տասը հոգանոց վարչություններ։ Պետական կառավարման ապարատի ներկայացուցիչները որեւէ նյութական կամ հոգեւոր բարիք չեն ստեղծում, որեւէ արտադրանք չեն տալիս, բացի տոննաներով մակուլատուրայից, իհարկե։ Դա վերաբերում է ինչպես անհամար ու անիմաստ ՊՈԱԿ-ների «փորձագետներին», որ շարունակում են ստեղծվել պետության միջոցներով, այնպես էլ նախարարներին, պատգամավորներին, վարչապետին ու նախագահին։

Ի դեպ, մեկ շնչին հասնող պատգամավորների թվով Հայաստանն առաջատարներից է եվրոպական երկրների շարքում։ Այդ մարդիկ միջին աշխատավարձը տասն անգամ գերազանցող աշխատավարձ են ստանում մեր կյանքի տարբեր ոլորտները կազմակերպելու համար։ Ինչո՞ւ չենք պահանջում, որ դա անեն ավելի արդյունավետ՝ կրճատելով պետական ապարատը, բյուրոկրատական քաշքշուկն ու ճառերը։ Ինչո՞ւ չենք ասում՝ դադարեք մեզ ծույլ ու անբան անվանել ու նվաստացնել, վեր կացեք ու․․․աշխատեք, քանի թողնում ենք։

Հեղինակ՝ գրող, բանաստեղծ Արփի ՈՍԿԱՆՅԱՆ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ

ԴԱՍԱՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ ՊԱՏԱՆԴՆԵՐԸ ԿԱՄ՝ ԲԱՑ ՆԱՄԱԿ ԱՐԱՅԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻՆ

Հարգելի պարոն նախարար 

Նախ ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել տարրական դասարանների աշակերտների դասագրքերը ըստ կիսամյակների կիսելու եւ նրանց ծնողների բեռը թեթեւացնելու համար։ Ծնողների՝ որովհետեւ պայուսակները շարունակում ենք ﬔնք տանել, նույնիսկ թեթեւացած քաշով դրանք ծանր են երեխաների համար։ Չնայած բարձր եմ գնահատում այս ﬔծ փոփոխությունը, որ իրականացրիք ընդաﬔնը ﬔկ տարում, հանրակրթության կուտակված հարցերը բնավ չեն պակասել։ 

ՍԻՐԵ՞Լ, ԹԵ՞ ՉՍԻՐԵԼ՝ ԱՅՍ Է ԽՆԴԻՐԸ

2018-ի փետրվար-մարտ ամիսներին, երբ Սերժ Սարգսյանը հայտարարեց, որ իր տված խոսքի գերին չէ, եւ պարզ էր, որ Հայաստանին ադրբեջանացում է սպասվում, որոշեցի մի պատմվածաշար գրել, որում կնկարագրեի մեր սարսափելի ապագան։ Ամեն օր նստում էի գրելու, եւ ձեռքս չէր գնում․ Հայաստանի վրա թուղթուգիր անելու պես մի բան էր դա ինձ թվում։ Հայաստանի ադրբեջանացման վտանգը դարձավ հեղափոխության հռետորաբանության մեխը։

ԿԱԽԱՐԴԱԿԱՆ ԲԱՌԵՐ՝ ՕՋԱԽ, ԸՆՏԱՆԻՔ, ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ

 Կառավարությունը պետբյուջեից 100 000 դոլարի կարգի դրամ է հատկացրել «Հայաստանն իմ օջախն է, ժողովուրդն իմ ընտանիքն է» եւ «վերափոխման ծրագրի» այլ կարգախոսներով Հայաստանն ու Արցախը պաստառապատելու համար։ Չես ուզում հավատալ, որ Նիկոլ Փաշինյանն իր ելույթից վերցրած այս վիճելի ու անհաջող ձեւակերպումն ուզում է բազմացնել հանրության միջոցներով, երբ այդ հանրության մոտ քառասուն տոկոսն աղքատության է մատնված։ Դա նույնն է, որ տասը հոգանոց ընտանիքում, որտեղ ապուրն ամեն օր միայն վեց հոգուն է հերիքում (եւ միշտ նույն վեց հոգուն), ընտանիքի հայրը որոշի փողը ծախսել ձեւավոր անձեռոցիկներ ու մոմեր ձեռք բերելու համար, որոնց վրա գրված է․ «Մենք ամուր ու համերաշխ ընտանիք ենք»։ «Ազատության» կազմակերպած բանավեճին վարչապետի խորհրդական Լեւոն Մազմանյանը հայտարարում է, որ այդ խոսքը Փաշինյանին վերագրելը միֆ է, եւ խոսքի հեղինակային իրավունքը ոչ թե նրանն է, այլ՝ թիմինը։ Եթե արեւմտյան հեղինակավոր համալսարանների դիպլոմներ ունեցող երիտասարդների հավաքական միտքը բավականացնում է այսպիսի կարգախոսներ երկնելուն, կարող ենք հաստատ պնդել, որ միֆը այդ հեղինակավոր համալսարանների տված կրթության բարձր որակն է։ «Իմ քայլը» դաշինքի պատգամավոր Ռուբեն Ռուբինյանն ասում է՝ կան բառեր, որ «բացասական բեռ» են կրում, մենք այդ բառերը պիտի ազատենք բեռից։ 

ԿԻՆՈՆ՝ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԻՔ

«Ոսկե Ծիրանի» օրերին, հետևելով, թե ինչպես է կառավարությունը հոգատար թխսի պես իր թևի տակ առել փառատոնը, անհնար էր չհիշել Վլադիմիր Իլյիչի հայտնի խոսքը՝ «Բոլոր արվեստներից մեզ համար ամենակարևորը կինոն է»։ Սովետական նորաստեղծ պետությունը որպես սոցիալիստական պրոպագանդայի գործիք նախապատվությունը տվեց արվեստի այդ ճյուղին ոչ այն պատճառով, որ այն իր պես նոր էր, այլ որովհետև ճիշտ գնահատեց կինոյի՝ ժողովրդական լայն զանվածների վրա ազդելու կարողությունը։ Դա չփրկեց արվեստի մյուս ճյուղերն ու գրականությունը հետագա քաղաքականացումից, և շուտով արգելիքի տակ հայտնվեցին ոչ մայն այն ստեղծագործություններն ու դրանց հեղինակները, որոնք գաղափարական անհամաձայնություն ունեին իշխող գաղափարախոսության հետ կամ քննադատական դիրք էին գրավում դրա նկատմամբ, այլև նրանք, որ այս կամ այն կերպ չէին ծառայում այդ գաղափարախոսությանը։

Խորհրադյին Միության փլուզումից և գրաքննության վերացումից հետո արվեստը սկսեց ագահորեն հագեցնել ազատության՝ տասնամյակների ընթացքում կուտակված ծարավը, բայց կինոն հայտնվեց խիստ անշահեկան վիճակում։ Նորանկախ Հայաստանը չուներ կինոարտադրությանը համապատասխան բյուջե և գաղափարախոսություն, որն ունենար պրոպագանդման կարիք. սպեկուլյացիայի կիրքն իր մեջ ճնշած յուրաքանչյուր հայ սրտի մի անկյունում փայփայել էր ազատականության երազանքը՝ միջինից փոքր կամ միջինից խոշոր սեփական բիզնեսի տեսքով։

Մեկ, երկու, երեք, չորս...

Ուլրիխ Զայդլը իմ սիրած ռեժիսորներից է։ Սիրում եմ նրան կյանքի ճշմարտությունը առանց սվաղելու ներկայացնելու համար։ Չի խաբում, ազնիվ է, ասում է՝ առջեւում մեզ սպասվում է ծերություն, առողջության ու գրավչության կորուստ, խելապակասություն, անփարատելի մենակություն։ Մի երկու տարի առաջ Զայդլի «Դրախտն» ու Հանեկեի «Սերը» նույն «Ոսկե ծիրան»-ին ցուցադրվեցին։ Հանեկեն ուրիշ ծերություն էր ներկայացնում, հուզիչ էր, բայց չհամոզեց, Զայդլի ճշմարտությունն ավելի համոզիչ էր։ Իմ ծնողների ծերությանը նայելով՝ Զայդլի ծերությունն էի տեսնում, ոչ թե Հանեկեի, չնայած իմ ծնողների պատմությունը սյուժետիկ առումով Հանեկեի ֆիլմին էր ավելի մոտ։ Էսօր նայեցի Արման Երիցյանի վավերագրական «Մեկ, երկու, երեք, չորս»-ը։ Ճիշտ չի, իհարկե, իրար հետ համեմատելը վավերագրական ու խաղարկային ֆիլմերը։ Մի դեպքում հանդիսատեսը գիտի, որ հորինվածք է, մյուս դեպքում գիտի, որ ոչ մի պերսոնաժ հնարված չէ։ Բայց երեւի կարելի է համեմատել՝ հաշվի առնելով, որ Զայդլը հաջողակ վավերագրող էր եւ վավերագրական կինոյից է եկել խաղարկային։ Նաեւ չի սիրում աշխատել պրոֆեսիոնալ դերասանների հետ, կերպարները այսպես ասած կյանքից է վերցնում, խաղարկայինի մեջ վերստեղծում է վավերագրականը։ Արմանի դեպքում թերեւս հակառակն է, Արմանը իրականությունը նկարում է հորինվածքի նման, կյանքից ընտրում է այն կերպարները, որոնց մեջ գեղարվեստը շատ է։ Նայում ու մտածում ես՝ հնարավոր ե՞ն մեր իրականության մեջ այսպիսի վառ դեմքեր, այսպիսի գտած կադրեր եւ այլն։ Միեւնույն ժամանակ գիտես, որ դա վավերագրական կինո է, որտեղ հերոսները եթե խաղում էլ են, ապա խաղում են իրենք իրենց։ Այսօր Արման Երիցյանը համոզեց ինձ, որ կա այլ ծերություն Ուլրիխ Զայդլի «ճմարտացի» ծերությունից բացի, որ ծերության հետ ամեն լավ բան չի ավարտվում, նույնիսկ ինչ-որ լավ բաներ կարող են սկսվել։ Արմանի ֆիլմը նայելուց հետո ես հիշեցի, որ հայրս էլ էր իրեն հետաքրքիր զբաղմունքներ գտնում, մայրս էլ չասեմ, թե իր ու մեր կյանքը հետաքրքրացնելու ինչպիսի մասնագետ է։ Մի տեսակ փոխվեց իրականությունը։ Արմանն ասում է՝ այն, ինչ սպասվում է մեզ առջեւում, կարող է շատ սարսափելի չլինել։ Կարող է ամենեւին սարսափելի չլինել, եւ դա ճշմարտությունն է, չկա ոչ մի խաբեություն, մի վախեցեք ծերանալ, շարունակեք ապրել։
2017

https://vimeo.com/53414030?fbclid=IwAR0ArMX7AcVWlTk2klI4RNnPoQ0Ow2I2mD-xCU8VonasP1h6-AHTtHpogJo

Ակվարիում/գրախոսություն

Հայ կինոգործիչների և կինոսիրողների շրջանում տարածված կարծրատիպ կա, թե ռեժիսուրան կանացի մասնագիտություն չէ։ Կին ռեժիսորների նկարահանած հաջող ֆիլմերը, որ հայ հանդիսատեսին են հասնում ոչ այնքան մեծ քանակությամբ և ոչ շատ հաճախակի, կարծես թե ավելի են ամրապնդում այդ մտայնությունը, որովհետև դրանցում մեծ մասամբ առկա է յուրահատուկ՝ ոչ տղամարդկային, ընդգծված կանացի հայացք կյանքի հանդեպ, որ մատնում է ռեժիսորի սեռը և թույլ տալիս այդ ֆիլմերի հաջողվածությունը դասել բացառությունների շարքը, իսկ բացառությունները, գիտենք, հաստատում են օրինաչափությունը։ Բրիտանական կինոյի փառատոնի շրջանակներում ցուցադրված՝ Անդրեա Առնոլդի «Ակվարիում» ֆիլմը պիտի որ կոտրեր այդ կարծրատիպը։ Եվ ոչ միայն այն պատճառով, որ ֆիլմն արդեն հասցրել է հեղնակավոր մրցանակների մի ամբողջ փունջ հավաքել։ Ոչ թեմայի ընտրության, ոչ թեմայի մեկնաբանման, ոչ գեղագիտության առումով ֆիլմում չկա ռեժիսորի սեռի մասին որևէ հուշում։

Նկարներ

Նկարներ

Նկարներ

Arpi Voskanian/ Alltag beim Schreiben

Unerreichbar

Ich faltete die Lippen, gab sie in die Tasche,
Den Glanz der Augen ebenso,
Ließ meine Brüste schrumpfen,
Nahm meine Augen raus und schnitt die Zunge ab,
Damit man mich nicht reizt, und ich nicht reize,
damit ich euch nicht sehe, ihr mich vergesst,
mich nicht berührt mit öligem Mund,
nicht knetet mit schweißigen Händen,
nicht halbtote Blumen schenkt …
Jetzt fürchte ich mich nicht vor den Falten,
in der Liste unbezahlbarer Schätze bin ich nicht,
hab mich herausgenommen aus der Schauvitrine,
wo ich schwirrte, hoch und bunt
wie ein giftiger Schmetterling.

The Lord’s Prayer

We were orphaned. We were wet, huddled, hungry, and barefoot. We were blind, scared and torn…

We squeezed each other’s hands with sweaty palms. With sweaty palms we covered our red eyes. The rain flew into our nostrils. Our hands and our feet fell off. We writhed and looked for them with red eyes.

Come, be our sister in the desolate night. Come, be our mother. Open your body cavities and take in our insatiable, inexhaustible, eternal yearning.

Come, see the horses trample us. Come, see the demons defecate on us. Come, see, the dog is sleeping… Give a breath…

Remember us, come and finish with this inferior world.

We looked for him everywhere, though we knew exactly where he is. We knocked at doors and windows, wandered through churches, studios, concert halls, cafes, public conveniences…

Then we allegedly occasionally entered a grocery store and saw him on the third, fourth shelves, somewhere in the high… Somewhere highest…

We didn’t notice him at once, though… Yet you were hidden from us behind some colorful crap and there was gewgaw label stuck on you. But we recognized you at once. With your pure, incorrupt transparence you were different, high… Existent and non-existent…

We looked at you for a long-long time, charmed, struck dumb. Then we turned our holed pockets inside out and bought you.

Like a sister you scraped off demons’ defecations from our bodies, you washed us like a mother, patched up our wounds, pasted our fell-off feet and hands, gave light to our pupils, blew breath into our nostrils and filled our trampled cavities with eternal oblivion.

Our Father, who ar in bottle…

When we woke up he had ascended to heaven, leaving on the table his shaky glass body. And we were orphaned and torn again. Cold, alien, slippery rain flew into our nostrils. We crept under heavy ground and spat blood. We were covering our red eyes with sweaty palms. Our hands and our feet fell off and we, fallen away, looked for them.

Then we picked up last words to please, persuade, pay a compliment, profess love to and flatter the hideous shop girl. We exhausted all the known ways of vows, invented new ones, promised to pay off your buy-out in a week, in two days, tomorrow, in an hour. Then we killed him and saved you.

We saved you from this gewgaw, motley, cornball world. We saved you to love, kiss, caress, and shack up, and to get pregnant. We saved you to put you on our heads, knee before you, worship you and beg for salvation…

Be like a sister and a mother. Scrape the demon’s defecations from our collapsing bodies. Patch up our tormented wounds. Blow some breath into our decaying bodies. Fill our cold, alien, slippery cavities with eternal transparence…

Our Father, who art in bottle… Create me again.

2000

Translated by Eva Martirosyan

A MONSTROUS STORY

First I lay with the monster, because my Dad picked up a flower from his garden. It would never occur to me then that I might love him, let alone that he might be a charmed man. And before I managed to get into love properly, he, with his spine curved, skull big, brain unfolded, covered his private parts and ran away.

Second time I laid with the monster, because my heart demanded a kind act. He was so outcast, lonely and unloved, and I thought what the big deal is, I already have the experience of monster love. How would I know that…? It was a charmed raven, once we got into bed, it flapped wings and flew away.